 |
وجوه اعجاز قرآن
از نظر كلى اعجاز قرآن از دو جنبه است جنبه لفظى و جنبه معنوى لفظى يعنى از جنبه هنر و زيبائى و معنوى يعنى از جنبه علمى و فكرى.
چون مقوله هنر و زيبائى غير از مقوله علم و تفكر است. زيبائى مربوط به فن است و علم مربوط به كشف. علم يعنى آنچه كه حقيقتى را براى انسان كشف مىكند ولى زيبائى و جمال يعنى آن چيزى كه يك موضوع جميل و زيبائى را بوجود مىآورد.
البته خود هنر و زيبائى هم موضوعات و مقولات مختلفى دارد يكى از آنها مقوله سخن است و اتفاقا انسان در ميان همه زيبائىها آن چنان در مورد هيچ مقولهاى از مقولههاى زيبائى نشان ندهد.
ما مىتوانيم زيبايى را بدو نوع تقسيم كنيم. 1- زيبائى حسى 2- زيبايى ذهنى. زيبائى حسى هم به سمعى و بصرى تقسيم مىشود.
زيبائى گل و باغچه از نوع زيبائى حسى بصرى است و زيبائى يك آواز خوش از نوع حسى سمعى است.
آيا زيبائى سخن از اين نوع است؟ خير، بلكه اصولا زيبايى سخن حسى نيست فكرى است از راه حس.
يك شعر زيبا يا يك نثر زيبا چقدر انسان را جلب مىكند؟! آنجا كه سعدى مىگويد: منتحواى را عزوجل كه طاعتش موجب قربت است و به شكر اندرش مزيد نعمت، هر نفسى كه فرو مىرود ممد حيات است و چون كه برآيد مفرح ذات، پس در هر نفسى دو نعمت موجود و بر هر نعمتى شكرى واجب»
و بلافاصله شعرى اضافه مىكند:
از دست و زبان كه برآيد كز عهده شكرش بدر آيد
و باز بلافاصله يك آيه از قرآن ضميمه مىكند:
اعملوا آل داود شكرا و قليل من عبادى الشكور. سپس ادامه مىدهد:
فراش با صبا را گفته تا فرش زمردين بگستراند و دايه ابر بهارى فرموده تا بنات نبات در مهد زمين بپروراند...
اين جملات، شعر و نثرش آنچنان در كنار يكديگر زيبا چيده شده است كه سعدى هفتصد سال قبل مرده ولى گلستان او خودش را حفظ كرده است.
چرا خودش را حفظ كرده؟ زيرا زيباست. فصيح و بليغ است
قاآنى از شعراى معروف است و همشهرى سعدى و اهل شيراز است هميشه مىخواست با سعدى رقابت كند، كتابى هم به آهنگ گلستان گفته است ولى نتوانست بپاى سعدى بيايد.
نقل مىكنند شبى در شيراز در فصل زمستان با عدهاى پاى بخارى نشسته بودند و به اصطلاح مجلس بزمى بود و يك نفر قوال هم در آنجا بود كه اين شعر معروف سعدى را شروع به خواندن كرد.
شبى خوش است و در آغوش شاهد شكرم...
تا آنجا رسيد كه گفت:
ببند يك نفس اى آسمان دريچه صبح بر آفتاب كه امشب خوش است با قمرم
قاآنى كه خودش مرد شعر شناسى است آنچنان تحت تاثير قرار گرفت كه گفت: اين مرد ديگر جائى نگذاشته كه كسى شعر بگويد!! ديوان شعرش را كه جلويش بود، پرت كرد توى بخارى و آنرا سوزانيد گفت اگر اين شعر است ديگر ما نمىتوانيم شعر بگوييم!
پس گاهى يك شعر آنقدر زبيا از آب درمىآيد كه يك شاعرى مانند قاآنى كه خودش استاد سخن استيك جا كه از زبان يك قوال آن شعر را مىشنود آنچنان تحت تاثير قرار مىگيرد كه خودش را وقتى با او مقايسه مىكند مىبيند كه او چقدر بالاست و خودش چقدر پائين!! اين اثر سخن است.
حافظ را چه نگهداشته است؟ مولوى را چه نگهداشته است؟ زيبائى شعرشان. چون زيبائى و به تعبير علما، فصاحت، روشنى، بلاغت رسائى خلاقيت و جاذبه و ربايندگى، مسئله غير قابل انكارى است.
قرآن به اتفاق هر كس كه سخن شناس است، و اندكى با زبان قرآن آشنائى دارد، حتى فرنگيها كه با زبان عربى آشنائى پيدا كردهاند، تصديق كردهاند كه از جنبه فصاحت و بلاغت و زيبايى سخن بىنظير است.
اولا قرآن يك سبك خصوصى دارد، نه نثر است و نه شعر، در صورتى كه همه سخنها يا نثر است و يا شعر، اما شعر نيست به دليل اينكه وزن و قافيه كه در شعر كهن از پايههاى اصليل شعر محسوب مىشد، ندارد.
و علاوه بر وزن و قافيه از ركن ديگر شعر كه تخيل است هيچ استفاده نكرده بلكه مطالب را بدون هيچگونه تخيل بيان نموده است.
مراد از تخيلات همان تشبيههاى مبالغه آميزى است كه در اشعار آورده مىشود تا آنجا كه گفته شده است، احسن الشعرا كذبه، يعنى بهترين شعرها دروغترين آنهاست چون هرچه دروغتر باشد قشنگتر مىشود،مثل اين شعر فردوسى:
زسم ستوران در آن پهن دشت زمين شد شش و آسمان گشت هشت
هر كس بشنود مىگويد بهبه اما چقدر دروغ است؟! دروغ ديرگ از اين بزرگتر نمىشود گفت. مگر با بهم ريختن چندتا اسب در محدوده بسيار كم و گردو خال كردن سمهاى آنان، آسمان هفت طبقه هشت تا مىشود و زمين هفت طبقه شش تا؟
دروغ خيلى بزرگ است ولى بخاطر دروغ بودن زيباست. و يا شاعر ديگرى مىگويد كه:
يا رب چه چشمهايست محبت كه من از آن يك قطره آب خوردم و دريا گريستم طوفان نوح زنده شد از آب چشم من با آنكه در غمت به مدارا گريستم
بسيار جذاب است ولى بهمان دليل كه خيلى دروغ استخيلى شرين است و البته ايندروغ هم نيست و شرعا هم دروغ محسوب نمىشود بلكه هنر است و يك نوع زيباسازى سخن بشمار مىآيد. ولى قرآن اساسا دنبال اينگونه مطالب نرفته است.
علاوه بر اين اين گونه زيبائىهاى سخن، تنها در موضوعات خاصى امكان دارد عشقى و يا حماسى و يا مداحى افراد و يا هجاى آنان و هيچ يك از شعرا نمىتوانند و نتوانستهاند در معنويات اظهار هنر بكنند و اگر احيانا بخواهند در معنويات وارد شوند چون نمىشود در خود معنا هنر نمائى نمايند، معنى را در لباس ماده تجسم مىدهند و با زبان كنايى آن معنا را بيان مىكنند.
مثلا مىخواهند از معرفت بگويند آنرا در لباس مىآورند و يا از جلال ذات حق مىخواهند سخن برانند به زلف تعبير مىكنند، و يا از اين كه هستى خودش را در راه او داده و به مقام فناء فى الله رسيده تعبير مىكنند كه: خرقه جائى گرد باده و دفتر جائى. و امثال اينها
ولى قرآن اصولا خود مسائل معنوى را طرح كرده و در نهايت روانى همچون آب زلال بيان مىفرمايد.
بسم الله الرحمن الرحيم - الحمد لله رب العالمين - الرحمن الرحيم - مالك يوم الدين - اياك نعبد و اياك نستعين.
هر مسلمانى يك عمر اين جملات را لااقل روزى ده بار در نماز تكرار مىكند ولى آنقدر عذوبت و گوارائى دارد كه هرگز خسته نمىشود و سير نمىگردد.
پس قرآن شعر نيست چون وزن و قافيه در آن رعايت نشده و نيز مطالب صريح بيان گرديده و تخيل در آن بكار نرفته است.
و نثر هم نيست، به جهت آن كه هيچ نثرى آهنگ بردار نيست و قرآن عجيب آهنگين است.
آيا شما تاكنون ديدهايد كه يك كتابى را چه دينى و چه غير دينى بتوان با آهنگهاى مختلف خواند؟
تنها كتابى كه مىتوان آنرا به آهنگ قرائت كرد قرآن است و اين مطلب الان بصورت يك رشته علمى درآمده. آيات مختلف قرآن آهنگهاى مختلف مىپذيرد. يعنى آهنگهاى مختلف متناسب با معانى آيات است، مثلا تخويف بكند آهنگى مىپذيرد كه دل را تكان بدهد و بترساند. و آياتيكه تشويق است آهنگى مىپذيرد كه آرامش ببخشد.
شما برويد به دنياى مسيحيت با آن عظمت و پهناورى آن و نيز ديناى يهود كه گرچه كشور منحصرشان اسرائيل است ولى به اغلب راديوها و خبرگزاريها دنيا تسلط دارند، آيا پيدا مىكنيد كه انجيل و تورات را با قرائت پشت راديو بخوانند؟! اگر بخوانند تمسخر آميز است و كسى نمىتواند تحمل كند.و يا مگر مىشود نثر سعدى را با صوت خواند.
اين از ويژگيهاى اسلوب قرآن است كه نه قبل از آن سابقه دارد و نه بعد از آن در زبان عربى ديده شده است.
جالب آن است كه اين همه افرادى كه حافظ قرآن شدند و به قرآن عشق مىورزيدند و خودشان نيز اولين سخنوارن زمان خويش بودهاند نتوانستند دو سطر بگويند كه شبيه قرآن دربيايد.
على(ع) را به فصاحت و بلاغت دنيا قبول دارد. من در يكى از بحثهاى كتاب سيرى در نهج البلاغه اين بحث را كردهام كه چطور الان كه هزار و سيصد سال از زمان على(ع) و خطابههايش گذشته و در هر زمان ادبا و فصحا و نويسندگان و خطباى درجه اول عرب زبان با ذوقهاى مختلف آمده و رفتهاند، ولى كلام على(ع) عظمتخود را خفظ كرده است.
على(ع) اولين آيه قرآن يعنى اقرء بسم ربك الذى خلق را در سن ده يا يازده سالگى قبل از آنكه ذهنش به افكار ديگرى نقش ببندد، شنيده و از استعداد بحد وفور بهرهمند بوده و مرتبا با قرآن مانوس بوده است اگر كسى مىتوانست مانند قرآن حرف بزند از همه شايستهتر على(ع) بود ولى در عين حال، اين نهج البلاغه است كه ما وقتى آنرا در كنار قرآن قرار مىدهيم به روشنى احساس مىكنيم كه دو سبك است.
خودم بياد دارم كه در اواخر ايام طلبگى خويش كه هم با قرآن آشنا شده بودم و هم با نهج البلاغه در يك لحظه بطور ناگهانى اين نكته برايم كشف شده.
نهج البلاغه را مطالعه كردم، يكى از خطبههاى آن است كه بسيار تشبيه و تمثيل در آن بكار رفته و جدا از آن نوع فصاحت و بلاغتهاى كه بشر بكار مىبرد بسيار فصيح و بليغ است.
اين خطبه سراسر موعظه و ياآورى مرگ و عالم آخرت است و واقعا خطبه تكاندهندهاى است، مىفرمايد:
...دار البلاء مخفوفة و بالغدر معروفة; لا تدوم احوالها و لا يسلم نزالها احوال مختلفه، و تارات متصرفه، العيش فيها مذموم و الامان منها معدوم و انما اهلها فيها اغراض مستهدفه ترميهم بسهامها... (1)
تا آنجا كه يك مرتبه يك آيه قرآن مىخواند كه:
هنالك تبلوا كل نفس ما اسلفت وردوا الى الله مولاهم الحق و ضل عنهم ما كانو يفتروم (سوره يونس آيه 20)
با وجود آنكه سخن على(ع) آن همه اوج دارد و موج دارد در عين حال وقتى اين آيه قرآن در وسط مىآيد گوئى آب روى حرف ريخته مىشود و چنان مىنمايد كه در يك فضاى تاريكى ستارهاى پديد آيد!!
اصلا سبك، سبك ديگريست. و انسان نمىتواند آنچه احساس مىكند بيان نمايد در اين آيه چنان قيامت تجسم يافته كه كاملا روشن مىگردد كه چگونه انسان به مولاى حق خودش در مقابل اين همه مولاهاى باطل بازگردانده مىشود.
عصر قرآن عصر فصاحت و بلاغت استيعنى تمام هنر مردم آن زمان فصاحت و بلاغت بود.
اين مطلب معروف است كه بازارى داشتند بنام بازار عكاظ. در ماههاى حرام كه جنگ قدغن بود، اين بازار عرصه هنرنمائىهاى شعرى بود. شعراى قبائل مختلف مىآمدند و شعرهائى سروده بودند در آنجا مىخواندند. شعرهائى كه در آن بازار انتخاب مىشد به ديوار كعبه مىآويختند.
هفت قصيدهاى كه به معلقات سبع مشهور است از اشعارى بود كه بالاتر از آنها بنظر عرب نمىرسيد مدتها بهمان حالت باقى مانده بود.
بعد از آمدن قرآن خودشان آمدند و آنها را جمع كردند و بردند.
لبيد ابن زياد از شعراى درجه اول عرب است، پس از نزول قرآ، وقتى مسلمان شد، بكلى ديگر شعر نگفت و دائما كارش قرآن خواند بود.
باو گفتند چرا ديگر حالا كه مسلمان شدى از هنرت در دنياى اسلام استفاده نمىكنى و شعر نمىگويى؟
گفت ديگر نمىتوانم شعر بگويم اگر سخن اين است ديگر آن حرفهاى ما همه هجو است و من آنقدر از قرآن لذت مىبرم كه هيچ لذتى براى من بهتر از آن نيست!!
در آيه مورد بحث قرا دعوت كرده است كه هر كس مىتواند بيايد و يك سوره مانند قرآن بياورد ولى در يك آيه ديگر مىفرمايد: (فلياتوا بحديث مثله) كه حتى ششامل يك آيه هم مىشود يعنى مىگويد اگر مىتوانيد يك جمله مانند قرآن بياوريد.
ولى اين همه دشمنانى كه براى قرآن پيدا شدهاند چه در زمان قران و چه بعد از آن نتوانستهاند اين دعوت را پاسخ مثبت بگويند و حتى در زمان ما افرادى آمدند و يك چيزهايى به منظور معارضه با قرآن ساختند ولى وقتى در مقابل قرآن قرار دادند ديدند اصلا هيچگونه شباهتى ندارد. پس يكى از وجوه اعجاز قرآن همان جنبه هنرى است كه اصطلاحا آن را فصاحت و بلاغت مىگويند، ولى اين تعبير نارساست زيرا فصاحت به معناى روشنى، و بلاغت به معناى رسائى است ولى اين گونه تعبيرات براى رساندن مقصود كافى نيست و بايستى به آن جذابيت را اضافه نمود كه حاكى از دلربائى قرآن باشد. زيرا قرآن بنحو خاصى در دلها نفوذ مىكرد و با ربايندگى ويژهاى كه داشت با سرعت عجيبى تاثير مىنمود و آنها را آشكار مىكرد!!
اينكه كفار پيامبر را جادوگر مىخواندند، اين خود يك اعتراف ضمنى بود كه از ما ساخته نيست كه مثلش را بياوريم و اين بخاطر همان جاذبه و دلربائى قرآن بود. وقتى مىديدند شخصى كه هيچگونه اعتقادى نداشته همينكه يك بار، دوبار قرآن را مىشنود شيفته مىگردد مىگفتند اين جادو است.
غربائى كه به مكه مىآمدند چون معمولا براى طواف به مسجد الحرام مىرفتند، مشركين به آنان توصيه مىكردند اگر مىرويد بايستى پنبه در گوشتان محكم فرو كنيد، تا مرديكه در سخنانش جادو است و مىترسيم كه شما را جادو كند، صدايش بگوش شما نرسد!! و براى اينكار پنبه در اختيار آنان قرار مىدادند.
اتفاقا يكى از روساى مدينه به مكه آمده بود و يكى از همين مكيها اين توصيه را به او كرد. خودش چنين نقل مىكند كه چنان گوشهايم را پر از پنبه كردم كه اگر دهل هم در گوشم مىزدند ديگر نمىشنيدم.
به مسجد الحرام آمدم و شروع كردم بطواف كردن. ديدم در آنجا مردى مشغول عبادت است كه قيافه و چهراش مرا جذب كرد. متوجه شدم كه لبانش حركت مىكند ولى من صداى او را نمىفهمم احساس كردم اين همان شخص است.
ناگهان به اين فكر افتادم كه اين چه حرفى است كه اينها گفتند و من چرا بايد از آنان بپذيرم بهتر اين است كه من پنبه را در آورم و ببينم اين مرد چه مىگويد: اگر حرف حسابى ميزند بپذيرم وگرنه زير بار او نروم.
پنبهها را درآوردم و به نزد او رفتم وبه حرفهاى او گوش دادم، او آهسته آهسته آيات قرآن را مىخواند و من گوش مىكردم چنان دلم را نرم كرد، كه سر از پا نشناخته عاشق و شيفته او شدم.
اين مرد از مؤمنين پايدار در تاريخ اسلام مىشود و جزء افرادى است كه زمينه مهاجرت رسول الله را به مدينه فراهم مىسازد و اصولا نطفه اسلام مدينه و مهاجرت پيامبر در همين جلسه بسته شد. (2)
اين اثر همان دلربائى و باصطلاح هنر و زيبائى قرآن است.
تاريخ ادبيات نشان مىدهد كه هرچه زمان گذشته است، نفوذ معنوى قرآن در ادبيات مردم مسلمان بيشتر شده است.
مقصودم اين است كه درصدر اسلام يعنى قرن اول و دوم ادبيات عرب هست ولى آن مقدارى كه قرآن بايد جاى خود را باز كند نكرده است، هرچه زمان مىگذرد قرآن بيشتر آنها را تحت نفوذ قرار مىدهد.
مىآييم سراغ شعراى مسلمان فارسى زبان، رودكى كه از شعراى قرن سوم است اشعارش فارسى محض استيعنى نفوذ قرآن آنقدرها زياد به چشم نمىخورد. كمكم كه پيش مىرويم به زمان فردوسى و بعد از او كه مىرسيم نفوذ قرآن را بيشتر مشاهده مىكنيم.
وقتيكه به قرن ششم و هفتم يعنى بدوران مولوى مىرسيم، مىبينيم مولوى حرفى غير از قرآن ندارد هرچه مىگويد تفسيرهاى قرآن است. منتهى از ديدگاه عرفانى.
درصورتيكه بايد قاعدتا عكس قضيه باشد، يعنى يك اثر ادبى در زمان خودش بيشتر بايد اثر بگذارد تا يك قرن و دو قرن بعد.
اين يك بحث مختصر راجع به فصاحت و بلاغت قرآن; اما قسمت دوم اعجاز قرآن، از نظر معنوى و محتواى آن است.
اگر ما مباحث الهيات قرآن را ببينيم; منطق قرآن را در معاد و انبياء گذشت ملاحظه كنيم و يا منطق قرآن را در مورد فلسفه تاريخ و فلسفه اخلاق مورد مطالعه قرار دهيم بخوبى پى به عظمت آن خواهيم برد.
اينها مسائلى است كه قرآن درباره آن رسالت دارد زيرا اين نكته آشكار است كه قرآن كتاب پزشكى نيست كتاب مهندسى راه و ساختمان نيست بلكه كتابى است كه رسالتش هدايت مردم است.
قرآن وجوه ديگرى از نظر اعجاز دارد، مثل اخبار از غيب و يا پيشبينيهاى غيبى، هماهنگ بودن و اختلاف نداشتن كه هر كدام جاى بحث بسيار مفصلى است كه اگر عمرى باقى بود در جلسات آينده درباره آن بحثخواهيم كرد. (3)
نظرات شما عزیزان:
